No ano 2025, cando se celebrará o Día das Letras Galegas en honra ás cantareiras e a poesía popular, non deberiamos esquecer a importancia que, sen dúbida, tivo a vestimenta para as homenaxeadas.

Gardiás e transmisoras do saber popular, conservaron non só as músicas, ritmos e cantigas, senón tamén as súas vestimentas. Cando no noso taller falamos do “traxe aldeán de garda”, non é un nome escollido ao azar; sabemos ben de que falamos e por que o chamamos así. Foi a xente do campo, especialmente as mulleres, quen soubo preservar esa música e quen gardou as súas roupas nas huchas das súas casas, valoradas e queridas como un tesouro.

A transmisión oral de nais a fillas, de avoas a netas, que este ano celebramos, foi moito máis alá da música. Do mesmo xeito que ensinaban as cantigas, tamén transmitiron a arte de urdir un tear, de trenzar fitas cos dedos, de fiar la e liño. Facían festa cando ían ao muíño para moer, cando se reunían para tascar o liño ou nas veladas de fiado. Como di a cantiga: “Esta noite hai unha fía e mañá unha espadela”. Outras cancións tradicionais fálannos da “costureiriña bonita” ou de “agulletar o xustillo”.

Non poderiamos concibir hoxe unha foliada sen aquelas mulleres aldeás que, mentres realizaban en grupo as tarefas máis tediosas, cantaban ao compás do seu traballo. Utilizaban as súas ferramentas como instrumentos: un sacho, unha chave, unha criba, unha tixola ou unha espadela. Pero non só traballaban; cando se organizaba unha festa, sabían que era o momento de sacar das huchas os seus traxes gardados, os que só se usaban nas grandes ocasións: a feira, a misa ou a voda.

Nas cidades, a moda era distinta, pero no rural, aquelas mulleres sabían arranxarse á súa maneira cando ían de festa. As súas mantelas e os seus mandís de mostra, os seus refaixos bordados de vivas cores, os panos de la meiriña, as cofias de gancho e os panos de cen cores cobraban vida neses días sinalados.

Eran verdadeiras mestras do saber popular, coñecedoras de cada xota e cada muiñeira, de quen cantaría e quen bailaría. Co mesmo esmero co que preparaban a música, elixían a saia que ían lucir e o pano que ían amosar. Non existía a moda efémera de verán e inverno, e quizais por iso, aínda hoxe, cando se abre algún vello arcón, podemos atopar aqueles traxes de garda, testemuñas dunha época que este ano celebramos e homenaxeamos.

Tocar a pandeireta ou a pandeira era, en tempos pasados, case unha obriga. Se non había pandereteiras, non había festa. Hoxe é fácil atopar un gaiteiro, pero naquel entón non o era tanto, e eran estas mulleres quen garantía que habería celebración. As mesmas que tecían nos teares, bordaban os refaixos e confeccionaban
os picotes familiares. Sen pandeiretas nin cantareiras non habería festa, pero sen elas tampouco habería vestimenta que conservar.

Como estudosos do traxe tradicional, aspiramos a que as agrupacións folclóricas adopten un maior rigor na súa vestimenta e a ensinar ás novas xeracións que aquelas cantareiras e pandereteiras non eran ricas nin vestían traxes con brillos ou enaguas almidonadas. Eran mulleres aldeás que levaban os seus traxes de garda, os mesmos que as súas nais e compañeiras ensináranlles a valorar, de xeración en xeración.

Así como a forma de cantar e tocar a pandeireta indicaba a procedencia de cada intérprete, a vestimenta tamén revelaba a terra de orixe de quen a levaba. En Lugo usábanse as “lensas”, en Pontevedra as “muradás”, en Ourense a “lera”. Un mandil podía indicar unha xornada de traballo ou, se era un mandil de mostra, unha saída especial. Isto era así, igual que os toques de pandeireta marcaban cando cambiaba o baile, cando terminaba a peza, cando un aturuxo entraba en ton ou non, cando tocaba virar e cando facer un punto.

É xusto render homenaxe a estas mulleres admirables que, aínda sen saber ler nin escribir en moitos casos, foron capaces de atesourar e transmitir ata os nosos días un coñecemento tan rico e profundo.

“O zapato pide media, a media pide zapato”. Se a festa comezaba co son das pandeiretas e as voces das cantareiras, tamén o facía cando as súas vestimentas saían dos cofres. Porque o traxe na música tradicional non é só vestimenta: é identidade, orgullo e historia. E agora, como entón, é noso deber contalo.